2020-ci ilin payızında baş vermiş və 44 gün davam edən Vətən Müharibəsi təkcə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü bərpa etməklə kifayətlənmədi, həm də Cənubi Qafqazın geosiyasi mənzərəsini tamamilə dəyişdirdi. Bu, həm daxili milli ruhun qalib gəlməsi, həm də beynəlxalq hüququn real güc vasitəsilə təsdiqi oldu. Azərbaycan 30 ilə yaxın erməni işğalında olan Qarabağ azad edərək suverenliyini təmin etdi. Bu, beynəlxalq hüquq baxımından da haqlı mövqeyin praktik təsdiqi oldu. Qarabağın azadlığı: sadəcə torpaq deyil, kimlik məsələsi idi. 1990-cı illərin əvvəllərində Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilən Dağlıq Qarabağ uzun illər BMT qətnamələrinə baxmayaraq işğalda qalmışdı. Azərbaycan:

• 30 illik danışıqlar prosesindən real nəticə alınmadığını gördü.
• Diplomatik yolların tükəndiyi yerdə öz gücünə əsaslanaraq ərazilərini azad etdi.

Bu qələbə, yalnız strateji əhəmiyyətli rayonların geri qaytarılması deyil, xalqın milli kimliyinin, mədəniyyətinin və tarixi yaddaşının bərpası idi. Şuşa, Füzuli, Cəbrayıl və Zəngilan kimi şəhərlər Azərbaycanın mədəniyyət və tarixi mənsubiyyətinin ayrılmaz hissəsi kimi geri qayıtdı. Müharibədən ötən beş ilə yaxın müddət ərzində bölgədə yeni güc balansı, yeni diplomatik münasibətlər və təhlükəsizlik arxitekturası formalaşıb.
Bu məqalədə bu dönüş nöqtəsindən sonra bölgədə yaranan yeni nizamı, regional aktorların dəyişən rolunu və gələcək perspektivləri təhlil edirik.

Azərbaycan Cənubi Qafqazda Yeni güc imici

44 günlük müharibədə qələbə əldə edən Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin modernləşməsinin və texnoloji üstünlüyünün açıq təzahürü idi. Türkiyə və İsraildən alınan yüksək texnoloji silah sistemləri (PUA-lar, raketlər, müşahidə vasitələri) müasir müharibə anlayışında Azərbaycanın müasir hərbi gücünü, dəqiq koordinasiyalı siyasi-iqtisadi sistemini, Regional liderlik ambisiyalarını ortaya qoydu. Müharibədən sonra Bakı artıq bölgədə güc mərkəzi kimi çıxış edir – bu, həm Moskva, həm Tehran, həm də Ankaranın yanaşmasında aydın görünür. Ərazilərin azad edilməsi ilə iş bitmədi, bərpa və yenidənqurma: Ərazi yox, həyat qayıdır şüarıyla davam etdi. Beləliklə ikinci mərhələ – həyatın qaytarılması başladı:

• “Böyük Qayıdış” proqramı çərçivəsində on minlərlə məcburi köçkünün doğma yurduna qayıtması üçün infrastruktur yaradılır.
• Yeni şəhərsalma konsepsiyaları – ağıllı kəndlər, yaşıl enerji zonaları, mədəniyyət mərkəzləri salınır.
• Ağdam, Zəngilan, Şuşa və Füzuli kimi şəhərlərdə yeni hava limanları, dəmir yolları, yollar inşa edilib və davam edir.

Bu proses yalnız torpağın bərpası deyil – xalqın qürurunun, mədəni irsinin və tarixi yaddaşının dirçəldilməsidir.

Ermənistanın Çökən Strategiyası: Siyasi böhran və daxili parçalanma

Müharibə Ermənistan üçün yalnız ərazi itkisi yox, strateji iflas anlamına gəldi. Nəticə etibarilə: Baş nazir Nikol Paşinyan dəfələrlə istefa tələbləri ilə qarşılaşdı, Rusiya ilə münasibətlər gərginləşdi, Qərbə yönəlmə cəhdləri artdı. Ermənistan cəmiyyətində sabitlik və etimad böhranı dərinləşdi. Ermənistanın Rusiya ilə KTMT münasibətləri zəiflədikcə, Avropa İttifaqı və ABŞ ilə əlaqələri möhkəmləndirmək cəhdləri artır. Lakin bu, bölgədə ziddiyyətli maraqlar balansına səbəb olur.

Rusiya: Zəifləmiş vasitəçi, yeni risklər

Müharibədən sonra Rusiyanın bölgəyə sülhməramlı kontingent yerləşdirməsi onun hələ də əsas oyunçulardan biri kimi qalmasına səbəb oldu. 2020-ci il noyabr razılaşmasına əsasən Qarabağa yerləşdirilən Rusiya sülhməramlılarının 2025-ci ilə qədər qalacağı planlaşdırılmışdı. Lakin Azərbaycan onların funksional və neytral olmadığını, bəzi hallarda erməni separatçılarına dolayı dəstək verdiyini iddia etdi. 2024-cü ilin sonlarında Bakının təşəbbüsü ilə sülhməramlılar ərazini vaxtından əvvəl tərk etdilər, bu isə iki ölkə arasında etimad böhranı yaratdı. Azərbaycanın Ermənistanla sülh prosesində Rusiya vasitəçiliyindən imtina etməsi və birbaşa Avropa İttifaqı və ABŞ formatlarına üstünlük verməsi, Moskvanın narahatlığına səbəb oldu. Ermənistan-Rusiya-Azərbaycan üçbucağının pozulması Rusiyaya öz mövqeyinin zəiflədiyini açıq şəkildə hiss etdi.
Son aylarda Rusiya mediasında Azərbaycana qarşı qərəzli və tənqidi materialların sayında artım müşahidə olunub. Azərbaycan isə buna qarşı rəsmi bəyanatlar və diplomatik səviyyədə etirazlarla cavab verir. Bu da iki ölkə arasında ictimai və siyasi ritorikanın sərtləşməsinə səbəb olur. Xüsusilə 44 günlük müharibədən sonra Cənubi Qafqazda dəyişən güc balansı və Moskvanın regiondakı rolu fonunda bu dinamika daha da qabarıq şəkildə özünü göstərir. Rusiyanın Ukrayna müharibəsi Moskvanın resurslarını tükəndirib. Ermənistanla münasibətlər sürətlə pisləşib. Azərbaycan artıq Rusiyanın vasitəçiliyindən kənarda sülh təşəbbüsləri göstərir.

🔻 Nəticə: Rusiya artıq Cənubi Qafqazda tərəflər üzərində mütləq təsir gücünə malik deyil.

Türkiyə: Qardaşlıqdan Strateji Ortaklığa

Müharibə dövründə və sonrasında Türkiyə ilə Azərbaycanın münasibətləri müdafiə, diplomatiya və iqtisadiyyat sahələrində dərin inteqrasiyaya keçdi. Zəngəzur dəhlizi layihəsi, hərbi əməkdaşlıq və regionda Türkiyənin artan nüfuzu aşağıdakı nəticələri doğurur: NATO-nun Cənubi Qafqazda dolayı iştirakı güclənir və Ankara artıq bölgədə regional stabilizator və alternativ geosiyasi qarant kimi çıxış edir.

Yeni Regional Platformalar və Perspektivlər

Cənubi Qafqazda yeni reallıqlar əsasında bir sıra platformalar və təşəbbüslər formalaşır: “3+3” formatı

– Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan + Rusiya, Türkiyə, İran
– Məqsəd: regional təhlükəsizlik və iqtisadi inteqrasiya
– Naxçıvanı Azərbaycana, oradan da Türkiyəyə birləşdirəcək yeni dəhliz
– Regional ticarət, enerji və logistika axınını dəyişəcək

Yekun: Cənubi Qafqazda Güc Tarazlığı Dəyişib

44 günlük müharibə Cənubi Qafqaz üçün tarixi dönüş nöqtəsi oldu. Bu münaqişədən sonra:

– 2024–2025-ci illərdə Azərbaycan-Ermənistan arasında sülh sənədləri üzrə müzakirələr intensivləşib
– Ermənistanın Qarabağ iddialarından imtina etməsi və sərhədlərin demarkasiyası əsas mövzulardır.
– Azərbaycanın mövqeyi möhkəmləndi
–Ermənistan strateji baxımdan zəiflədi,
–Rusiya rol itirməyə başladı,
–Türkiyə və Qərb yeni imkanlar qazandı.

Cənubi Qafqaz artıq sadəcə münaqişə bölgəsi deyil – regional əməkdaşlıq, tranzit və geosiyasi balans meydanına çevrilib. Sizcə gələcəkdə Cənubi Qafqazda daha sabit və inteqrasiya olunmuş nizam qurula bilərmi? Fikirlərinizi şərhlərdə bizimlə paylaşın!